Mirosław Woźnica   KONCEPTUALIZM  A  KONTEKSTUALIZM <<< •   (tekst był publikowany w: "Trans REMONT express", nr.1, wyd. GAleria Remont, Warszawa 1979; "Żywa Galeria. Łódzki progresywny ruch artystyczny 1969 - 1981", red. Józef Robakowski, Łódź 2000, s.240 By uniknąć nieporozumień, wyjaśnijmy, że przez konceptualizm rozumieć będziemy tu tylko i wyłącznie wypowiedzi i realizacje członków londyńskiej, a zwłaszcza nowojorskiej frakcji grupy "Art and Language" z lat 1969-1975. Przez kontekstualizm natomiast - wypowiedzi i realizacje Świdzińskiego z lat 1976-1977. Jest prawdą, że interpretacja pewnych tez zarówno konceptualizmu, jak kontekstualizmu oscyluje pomiędzy dwoma niebezpiecznymi skrajnościami: w wyniku jednych interpretacji są one trywialne, w wyniku drugich jawnie fałszywe. Bronić będziemy tu trzeciej interpretacji, która czyni je zarazem prawdziwymi i oryginalnymi. Będziemy próbowali również dać obraz syntetyczny obu ideologii i ocenić w miarę możliwości nośność ich wkładu ideowego. Nasza próba będzie mieć ponadto charakter polemiki przeciw pewnym tezom obu doktryn. Ponieważ kontekstualizm jest bezpośrednią reakcją na konceptualizm, interesujące będzie porównanie obu teorii artystycznych. Ale zanim do tego przejdziemy, określmy budowę systemu teoretycznego. W zespole zdań tworzącym teorie można wyróżnić zdania, które stanowią aksjomatykę tego zespołu. Zdania zwane aksjomatami są przyjęte arbitralnie jako założenia wyjściowe dla zdań będących ich konsekwencjami. Zatem teoria składa się ze zbioru zdań będących aksjomatami i ze zbioru zdań będących konsekwencjami tych aksjomatów. Teorię sztuki konceptualnej stanowi następujący zespół aksjomatów i ich konsekwencji: Teorię sztuki kontekstualnej stanowi następujący zespół aksjomatów i ich konsekwencji: Aksjomaty: Aksjomaty: l. Sztukę określa idea sztuki. l. Sztukę określa kontekst pragmatyczny. 2. Podstawą do zrozumienia wypowiedzi artystycznej jest jej lingwistyczny - a nie estetyczny - charakter. Aksjomat ten jest wspólny dla obu teorii. Konsekwencje: Konsekwencje: 1. Wyrażenie artystyczne jest pojmowane jako zdanie analityczne (ekstensjonalne) ze względu na denotację. Zdanie jest zdaniem ekstensjonalnym wtedy i tylko wtedy, gdy jego denotacja zależy od denotacji elementów składowych tego zdania. 1. Ze względu na denotację wyrażenie artystyczne pojmowane jest jako zdanie okazjonalne (intensjonalne). Zdanie jest zdaniem intensjonalnym wtedy, gdy jego denotacja nie zależy wyłącznie od denotacji elementów składowych tego zdania, ale także od sytuacji, w jakiej ono wystąpiło. 2. Wyrażenie artystyczne jest zdaniem określonym semantycznie, tzn. zdaniem, które wyraża relacje pomiędzy znakami a ich odniesieniami pojęciowymi. Te relacje mogą mieć wyłącznie dwie wartości: prawda i fałsz. 2. Wyrażenie artystyczne jest zdaniem określonym pragmatycznie, tzn. zdaniem, którego wartość pragmatyczna jest uważana za kryterium prawdy jego znaków w określonej sytuacji. Zatem zdanie pragmatyczne wyraża pewien sąd, opinię, czyli pewien stan mentalny. 3. Wypowiedź artystyczna pełni funkcję semantyczną taką, jak: oznaczanie, konotowanie, denotowanie i inne. 3. Wypowiedź artystyczna pełni funkcję pragmatyczną taką, jak: wyrażanie, komunikowanie, uznawanie, rozumienie i inne. 4. Wyrażenie ekstensjonalne denotuje ideę sztuki w jakiejkolwiek sytuacji i czasie. Tu relacja semantyczna to przypadek relacji pragmatycznej, w której elementy pragmatyczne są wymienialne, obojętne. 4. Wyrażenie intensjonalne denotuje ideę sztuki tylko w odpowiedniej sytuacji; w innej denotuje inną ideę. Tu relacja semantyczna to przypadek relacji pragmatycznej, w której elementy pragmatyczne są niewymienne, są znaczące. 5. Wypowiedź artystyczna oznacza przyjętą arbitralnie definicję sztuki i jest sformułowana w medium użytym ze względu na cel semantyczny. 5. Wypowiedź artystyczna wyraża przyjętą arbitralnie definicję sztuki i jest sformułowana w medium użytym ze względu na cel pragmatyczny. 6. Wyrażenie artystyczne jest tautologią: Idea sztuki (metajęzyk) i sztuka (język przedmiotowy) są tym samym. Przeto sztuka utożsamia się z myślą o niej, z teorią sztuki. 6. Wyrażenie artystyczne kontekstualizmu należy do języka przedmiotowego, do sztuki, ale nie ma w tym języku stałego przyporządkowania do rzeczywistości pozajęzykowej, a zyskuje przyporządkowanie wtedy, gdy jest użyte w konkretnej sytuacji. Kontekst nadaje mu znaczenie. To powoduje, że denotacja takiego wyrażenia jest prowizoryczna i względna. 7. W denotacji wyrażenia zasadniczą rolę odgrywa spójność logiczna. 7. Zasadniczą rolę w denotacji wyrażenia odgrywa kontekst. 8. Sztuka sama dostarcza kryteriów do wartości. 8. Wartość sztuki wyznaczają cele pragmatyczne. Tak przedstawiają się systemy teoretyczne konceptualizmu i kontekstualizmu. Możemy stwierdzić, że zarówno sztuka konceptualna, jak sztuka kontekstualna są czymś więcej niż jeszcze jednym -izmem. Są badaniem prowadzonym przez artystów, dla których działalność artystyczna nie ogranicza się wyłącznie do produkcji dzieł według pewnych reguł, ale rozciąga się na poszukiwanie funkcji, znaczenia, celowości wypowiedzi artystycznej, na rozważanie jej wewnątrz dziedziny określonej ogólnie terminem "sztuka" oraz jej relacji z całokształtem życia społecznego. Jednakże proponowane przez obie teorie poglądy są krańcowo odmienne. Sztuka konceptualna, dążąc do stworzenia całkowicie autonomicznego systemu "językowego", dającego się wyjaśnić samym sobą odizolowuje sztukę od innych struktur składających się na określoną formację społeczno-kulturową. Natomiast sztuka kontekstualna, odmawiając sztuce i tak względnej autonomii, wtapia ją w różne struktury społeczne w konsekwencji nie uwzględnia dialektyki zmian, jakie zachodzą w jej ewolucji historycznej. Próbować zrozumieć twórczość artystyczną, separując ją od całokształtu życia społecznego, gdzie się rozwija, jest przedsięwzięciem daremnym. Nieodzowne jest podjęcie problemu relacji dzieło - twórca i ich odniesień do szerszej struktury wpisanej w pole formacji społecznej. Wymogi Marksowskiej metody dialektycznej, to znaczy w pełni historycznej, nakazują badać rzeczywistość społeczno-kulturową jako konkretny splot względnie autonomicznych całości znaczących, z których każda, prócz wielorakich powiązań z pozostałymi, posiada też nade wszystko swe własne reguły wewnętrznej koherencji i swą odrębną dynamikę rzeczywistego rozwoju w czasie. Przyjrzyjmy się, jak sprawa ta wygląda w kontekstualizmie Świdzińskiego, gdzie zasadniczym problemem jest intensjonalność wyrażenia artystycznego. Przypomnijmy, że intensjonalność to własność orzekania o wyrażeniach polegająca na tym, że denotacja takiego wyrażenia zależy od sytuacji, w jakiej się ono znajdzie. Na tej podstawie Świdziński buduje następującą definicję wyrażenia sztuki: "X ma własność bycia sztuką w czasie T, w miejscu M, w sytuacji Z, w stosunku do osoby (osób) O wtedy i tylko wtedy. Zmiana któregokolwiek z tych elementów oznacza automatycznie zmianę rozpatrywanych wartości"(s.38)1 Zwróćmy uwagę, że definicja ta nie interesuje się kryteriami jakości dzieła, a przecież jakość decyduje o ważności dzieła i jego wartości kulturotwórczej. Konsekwencją tej definicji są następujące wypowiedzi Świdzińskiego: "Kryterium wyboru jest kryterium prawdy" (s. 47), "Jeżeli coś jest nazwane przez jakąś osobę (osoby), grupę - sztuka, jest to sztuka" (s. 70), "Codzienny przedmiot nabiera znaczenia przedmiotu sztuki, gdy zostanie w tym celu umieszczony na wystawie; gdy zostanie opisany jako dzieło sztuki" (s. 70). Tych kilka wypowiedzi jest dowodem przeświadczenia, że wyrażenie ukonstytuowało się jako wyrażenie sztuki na drodze dowolnego wyboru i równie dowolnej akceptacji społecznej oraz że nie istnieją reguły wewnętrznej koherencji między wyrażeniami sztuki zapewniające im względną autonomię. Spróbujmy teraz opisać zgodnie z wymogami Marksowskiej metody dialektycznej proces formowania się idei artystycznej. Opis taki powinien udzielić odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: na jakiej drodze wypowiedź, której poznanie przynosi pogląd na pewien obszar rzeczywistości, mogła ukonstytuować się jako wypowiedz sztuki?; oraz drugie, czy można ustalić pomiędzy wypowiedziami względnie stały zespół stosunków i łączących je powiązań? Nie ulega żadnej wątpliwości, że między myślą o rzeczywistości, o sztuce a samą tą rzeczywistością, sztuką zachodzi stosunek nieadekwatności lub adekwatności poznania. Warunkiem poznania jest sprowadzenie zjawiska do jego istoty, faktu do pojęcia. Ta konceptualizacja zależy od wiedzy, a konkretnie od systemu pojęć i reguł operacyjnych, jakimi posługuje się jednostka i grupa społeczna. Dla każdego z rodzajów aktywności ludzkiej istnieje względnie odrębny system pojęć i reguł stanowiący jej problematykę teoretyczną. Istnieje zatem system pojęć i reguł stanowiący problematykę teoretyczną sztuki, jej teoria. Teoria ta przejawia się implicite w wypowiedziach sztuki. Wśród wszystkich zjawisk w toku istnienia historycznego można uznać za fakty historyczne te, które wprowadzają zmianę w istniejącą podstawę teoretyczną. Historyczne fakty artystyczne to te fakty, które zmieniają w istotny sposób dotychczasową problematykę teoretyczną sztuki. Przedmiot sztuki, problematyka, jest w jej historii pojętej nie jako historia dzieł, lecz jako historia rzeczywistości teoretycznej określonej przez złożoną kombinację pojęć i reguł. Powstające nowe pojęcia i reguły destruują i konstruują różne obszary wiedzy, przy czym pozostają one w określonych stosunkach z pojęciami stanowiącymi istniejące już obszary wiedzy. Pojęcie, będąc myślą o fakcie, aby weszło w związek z systemem pojęć problematyki sztuki, musi korespondować nie z jakimkolwiek systemem lecz z systemem pojęć już istniejącym i stanowiącym dotychczasową problematykę teoretyczną sztuki niezależnie od stopnia akceptacji społecznej, która jest zjawiskiem socjologicznym, a nie - artystycznym. I tu wyłania się problem adekwatności poznania dzieła sztuki. Jeżeli ktoś, patrząc na obraz Cezanne'a sprowadzi go do pojęcia "martwa natura z cebulami i butelka", dokona właściwego, to znaczy adekwatnego poznania? Czy sprowadzając zjawisko, jakim jest pewna wypowiedź Duchampa do pojęcia "pisuar" dokonamy adekwatnego poznania tej wypowiedzi? Czy jest nim sens "pokój z książkami na stołach" w stosunku do pewnej wypowiedzi Kosutha? Niestety nie, ponieważ poznania te nie korespondują z systemem pojęć i reguł problematyki teoretycznej sztuki. A jeśli ktoś w wypowiedzi Cezanne'a widzi tylko butelki, owoce i tym podobne obiekty, to mam prawo przypuszczać, iż nie dostrzega on żadnej istotnej różnicy między tą wypowiedzią Cezanne'a a panneau reklamującym artykuły spożywcze. Nie idzie tu o lekturę, o rozpoznanie. Chodzi o poznanie, a zatem o nazwanie faktu terminem, który z jednej strony jest adekwatny do jego istoty, a z drugiej strony koresponduje z dotychczasową problematyką teoretyczną sztuki. Operację tę można nazwać zrozumieniem. Zrozumienie nie jest procesem emocjonalnym lub intuicyjnym lecz procesem ściśle intelektualnym, polegającym na określeniu różnych elementów wypowiedzi artystycznej i układu odniesienia - pola dyskursu, jak określiłby Foucault. Zrozumienie w sztuce jest aktem twórczym. Nic nie powstaje z niczego. Dla artysty tworzyć to przekształcać sztukę, przekształcając poprzednią podstawę teoretyczną. Zmienić podstawę teoretyczną znaczy zmienić problematykę teoretyczną. Idzie tu więc o zasadnicze przetworzenie całej konfiguracji istniejącej rzeczywistości teoretycznej, o odsłonięcie i ukonstytuowanie jej zupełnie nowego obszaru. Z tym wiąże się również zmiana definicji przedmiotu sztuki. Kształtowanie się zarówno nowej problematyki, jak i nowego przedmiotu to jeden i ten sam proces. "Proces formowania się idei artystycznej jest sztuką" - pisze Dłubak.2 Proces konstrukcji i rekonstrukcji systemu pojęć i reguł stanowi właściwy i jedyny przedmiot, zarazem teren aktywności twórczej. Tym, co ustala stosunki miedzy wypowiedziami i co łączy je w zespół jest proces teoriotwórczy. Ale nie należy mylić właściwego procesu teoriotwórczego z ciągami rozmaitych zależności przyczynowych, jakie zawsze można odnaleźć między myśleniem a jego pozamyślowymi źródłami i uwarunkowaniami. (1978) Przypisy: 1. Ten, jak i następne cytaty pochodzą z książki J. Świdzińskiego Sztuka jako sztuka kontekstualna wydanej przez ART TEXT Galeria Remont w Warszawie w 1977 roku. 2. Z. Dłubak, Wybrane teksty o sztuce 1948-1977, ART TEXT - Galeria Remont, Warszawa, 1977, s. 69. Bibliografia: J. Kosuth: Art after Philosophy, w: "Studio International", october, november, december 1969, London. J. Kosuth: Note introductive, w: "VH 101", nr 3, Paris 1970. J. Świdziński: Sztuka jako sztuka kontekstualna, ART TEXT - Galeria Remont, Warszawa 1977. •   drukuj - 4 str.   •